جوراب در ایران: تحولی از سنت تا مدرنیته

تاریخچه جوراب در ایران به دوران باستان برمی‌گردد. در این دوران، جوراب‌ها بیشتر جنبه کاربردی داشتند و برای گرم نگه داشتن پاها استفاده می‌شدند. با گذشت زمان و پیشرفت تمدن، جوراب‌های دست‌ بافت به عنوان یک کالای لوکس و نمادی از جایگاه اجتماعی مورد توجه قرار گرفتند. در دوره اسلامی، با توجه به اهمیت هنر و صنایع دستی، بافت جوراب به اوج خود رسید و طرح‌ها و نقش‌های پیچیده‌تری بر روی آن‌ها بافته می‌شد. هنوز هم در بسیاری از مناطق روستایی و عشایری ایران، زنان با ذوق و سلیقه، این هنر دست‌بافت را زنده نگه داشته‌اند.

اما در عصر مدرن گفته می‌شود که ناصرالدین شاه در یکی از سفرهایش به انگلستان، جوراب را به عنوان هدیه‌ ای برای همسران و دختران خود به ایران آورد. در آن زمان، جوراب در ایران چندان شناخته شده نبود و مردم عادی از آن استفاده نمی‌کردند. اما با ورود این پوشاک جدید به دربار، به تدریج جوراب در میان زنان اشراف و سپس در طبقات دیگر جامعه رواج پیدا کرد.

در حالی که منابع دیگر سخن از این نکته به میان می آورند که در ایران باستان مردان “مادی” شلواری به پا می کردند که به نوعی جوراب سر خود متصل بود.

“جعفر شهری” در “کتاب طهران قدیم” می نویسد : در ایران تا قبل از عهد ناصری، جوراب رواج نداشت و پس از سلطنت ناصر الدین شاه بود که ابتدا زنان درباری شاه قاجار جوراب آوردند و پس از آن کم کم به طبقات پایین رسید و متداول شد. پس از آن هم جوراب جزء البسه گران قیمتی بود که فقط در مهمانی های سنگین می پوشیدند و چون جوراب مستهلک می شد،کف آن را می بریدند و پارچه ای دیگر به کف آن می دوختند و هنگامی که رویه آن نیز از بین می رفت و دیگر مناسب استفاده نبود، آن را از مچ می بریدند و به ساقه اش رکابی می دوختند و به آن جوراب رکابی می گفتند.

“جلیل ضیاپور” پژوهشگر فرهنگ، در کتاب پوشاک هخامنشی ها و مادی ها در “تخت جمشید”می نویسد، در میان اقوام فراوان که بر راه پله شرقی کاخ آپادانا نقش بسته اند، کسانی دیده می شوند که شلوار و پای افزار مادی دارند و از جمله پیشکشی های آنان شلوار است که روی دست می برند. این شلوار از پا به جوراب وصل است که گویی یکسره دوخته شده و آن را در شکل هایی که ” سکایی”ها و “کاپادوکی”ها معرفی می کنند می توان دید.

در همین حال دکتر محمود روح الامینی، مردم شناس ، استفاده از جوراب را متعلق به عصر ناصری نمی داند و تاکید می کند: به طور دقیق نمی دانم زمان استفاده یا رواج جوراب در میان ایرانیان چه زمانی بوده است، اما به تحقیق مربوط به گذشته های خیلی دورتر از تاریخ ناصر الدین شاه است. علاوه بر آن ، لغت های “جوراب” و “پنجره” لغاتی است که از فرهنگ پارسی به فرهنگ عثمانی وارد شد و از آنجا به اروپا راه پیدا کرد. به نحوی که همین الان هم در لهستان مردم از لغات جوراب و پنجره استفاده می کنند.

آن طور که از منابع در دسترس بر می آید، نخستین کارخانه جوراب بافی ایران در سال 1333 به همت “خلیل رحیمی” بنیان گرفت. قبل از این تاریخ جوراب بافی دستی رایج بود و کدبانوی هر خانه ای برای اهالی منزل جوراب پشمی می بافت . در سال 1345 ماشین های جوراب بافی ایتالیایی و چینی وارد ایران شد. ماشین های جوراب بافی رایانه ای هم در سال 1364 به ایران رسیدند که در ابتدا فقط جوراب های زنانه می بافتند، ولی از سال 1370 به بعد ماشین هایی به بازار ایران آمد که همه نوع جورابی اعم از زنانه، مردانه و بچه گانه تولید می کند.

برای دریافت اطلاعات بیشتر مطالعه مقاله زیر پیشنهاد می گردد: تاریخچه جوراب

ورود جوراب به ایران: هدیه‌ای از سفر ناصرالدین شاه

ناصرالدین شاه قاجار، پادشاه مشهور ایران، در سفرهای متعدد خود به اروپا، علاوه بر آشنایی با فرهنگ و تکنولوژی جدید، سوغاتی‌های جالبی را نیز به ایران آورد. یکی از این سوغاتی‌ها که بعدها به یکی از پوشاک ضروری و روزمره ایرانیان تبدیل شد، جوراب بود.

ناصر الدین شاه در سفری به انگلستان (سال1267) 18 جفت جوراب، از شهرهای “برادفورد” و “برایتون” برای زنان خود سوغات آورد. بنابر بعضی منابع، زنان ناصر الدین شاه نخستین کسانی بودند که جوراب پوشیدند.

جوراب به عنوان یک نماد از مدرنیته و تمدن غرب تلقی می‌شد و استفاده از آن نشان‌دهنده پیروی از مد روز و آشنایی با فرهنگ‌های دیگر بود. به تدریج، با افزایش تقاضا برای جوراب، صنعت جوراب‌بافی در ایران نیز توسعه یافت و کارخانه‌های تولید جوراب در کشور راه‌اندازی شدند.

ورود جوراب به ایران، تنها یک تغییر در پوشش مردم نبود، بلکه تأثیرات گسترده‌تری نیز بر جامعه داشت. این رویداد نشان‌دهنده گشودگی ایران به فرهنگ‌های دیگر و تلاش برای همگامی با تحولات جهانی بود. همچنین، این رویداد، نقطه شروعی برای توسعه صنعت نساجی و پوشاک در ایران محسوب می‌شود.

امروزه، جوراب به یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر پوشش ایرانیان تبدیل شده است و در انواع و اقسام طرح‌ها و رنگ‌ها تولید می‌شود. صنعت جوراب‌بافی ایران نیز به یکی از صنایع مهم و پویا کشور تبدیل شده است.

رواج سریع جوراب در ایران

ورود جوراب به ایران در دوران ناصرالدین شاه و پذیرش گسترده آن توسط مردم، دلایل متعددی داشت. نوآوری و تازگی این پوشش، یکی از اصلی‌ترین عوامل جذابیت آن بود. جوراب به عنوان نمادی از مدرنیته و تمدن غرب، مورد توجه طبقات بالای جامعه قرار گرفت و به سرعت در میان آن‌ها رواج یافت. تأثیرگذاری دربار و اشراف بر سبک زندگی مردم، نیز در گسترش استفاده از جوراب بی‌تأثیر نبود.

توسعه صنعت نساجی و تولید داخلی جوراب، عامل دیگری در رواج سریع آن بود. با راه‌اندازی کارخانه‌های جوراب‌بافی، تولید جوراب به صورت انبوه و با قیمت مناسب‌تر امکان‌پذیر شد و دسترسی افراد بیشتری به این محصول فراهم گردید. همچنین، مزایای عملی جوراب مانند راحتی، گرم نگه داشتن پا و محافظت از آن در برابر سایش، باعث شد تا مردم به طور گسترده از آن استقبال کنند.

به تدریج، جوراب از یک محصول لوکس به یک کالای ضروری در پوشش روزانه تبدیل شد و به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان تبدیل شد. تغییر در سبک زندگی، گرایش به فرهنگ غرب و تلاش برای ایجاد هویتی مدرن، نیز در پذیرش گسترده جوراب در جامعه ایرانی نقش مهمی ایفا کرد.

در مجموع می‌توان گفت که رواج سریع جوراب در ایران، نتیجه ترکیبی از عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و عملی بود. جوراب نه تنها یک پوشاک ساده، بلکه نمادی از تغییرات گسترده‌تر در جامعه ایران بود.

در ادامه به شرح دلایل رواج سریع جوراب در ایران خواهیم پرداخت:

1. جاذبه نوآوری و مدرنیته

جوراب به عنوان یک محصول جدید و متفاوت در ایران آن زمان، به سرعت توجه‌ها را به خود جلب کرد. نوآوری و تازگی این پوشش، آن را به نمادی از مدرنیته و پیشرفت تبدیل کرده بود. در دوره‌ای که ایران به دنبال همگامی با تحولات جهانی و ایجاد هویتی مدرن بود، استفاده از جوراب به نوعی نشان‌دهنده پیروی از مد روز و آشنایی با فرهنگ‌های غربی بود. به عبارت دیگر، جوراب به عنوان یک کالای لوکس و خاص، جایگاه اجتماعی و آگاهی فرد از مد روز را نشان می‌داد. این جذابیت نوآوری و مدرنیته، یکی از دلایل اصلی رواج سریع جوراب در میان طبقات بالای جامعه و سپس گسترش آن به سایر طبقات بود.

2. تأثیر دربار و اشراف

دربار و اشراف در ایران قاجار به عنوان الگوهای جامعه محسوب می‌شدند. هر آنچه که در دربار مورد استفاده قرار می‌گرفت، به سرعت در میان طبقات بالای جامعه رواج می‌یافت. با ورود جوراب به ایران و استفاده از آن توسط شاه و خانواده سلطنتی، این پوشاک جدید به سرعت مورد توجه اشراف قرار گرفت. استفاده از جوراب توسط اشراف، به نوعی نمادی از ثروت، جایگاه اجتماعی بالا و آشنایی با فرهنگ‌های غربی بود. به همین دلیل، سایر افراد جامعه نیز برای تقلید از اشراف و رسیدن به جایگاه اجتماعی بالاتر، به استفاده از جوراب روی آوردند. این تأثیرگذاری دربار و اشراف بر سبک زندگی مردم، یکی از مهم‌ترین دلایل رواج سریع جوراب در ایران بود.

3. توسعه صنعت نساجی و تولید داخلی

توسعه صنعت نساجی و افزایش تولید داخلی جوراب، نقش مهمی در رواج گسترده این محصول در ایران داشت. با راه‌اندازی کارخانه‌های جوراب‌بافی، تولید جوراب به صورت انبوه و با قیمت مناسب‌تر امکان‌پذیر شد. این امر باعث افزایش عرضه جوراب در بازار و در نتیجه کاهش قیمت آن شد. در نتیجه، افراد بیشتری توانستند به این محصول دسترسی پیدا کنند و از آن استفاده نمایند. همچنین، افزایش تولید داخلی جوراب، باعث کاهش وابستگی ایران به واردات و حمایت از تولیدات داخلی شد. به این ترتیب، توسعه صنعت نساجی و تولید داخلی جوراب، علاوه بر تأمین نیاز داخلی، به ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی نیز کمک شایانی کرد.

4. تغییر در سبک زندگی و آداب و رسوم

جوراب به عنوان یک عنصر کوچک در پوشش، نقش قابل توجهی در تغییر سبک زندگی و آداب و رسوم ایرانیان ایفا کرده است. ورود جوراب به ایران و پذیرش گسترده آن، نمادی از پذیرش تغییرات و گرایش به مدرنیته بود. استفاده از جوراب به تدریج از یک مد خاص و مختص طبقات بالا به یک عرف عمومی تبدیل شد. این تغییر، نشان‌دهنده تحول در نگرش مردم نسبت به پوشش و آراستگی شخصی بود. جوراب به عنوان یک عنصر کوچک، به تدریج به یک نماد فرهنگی تبدیل شد و در شکل‌گیری هویت جدید ایرانیان پس از مشروطه نقش داشت.

5. مزایای عملی جوراب

علاوه بر جنبه‌های نمادین و اجتماعی، مزایای عملی جوراب نیز نقش مهمی در گسترش استفاده از آن در ایران ایفا کرده است. جوراب‌ها با محافظت از پاها در برابر سایش، سرما و گرما، راحتی و آسایش بیشتری را برای افراد فراهم می‌کردند. همچنین، جوراب‌ها به عنوان یک لایه عایق عمل کرده و از پاها در برابر تغییرات دمایی محافظت می‌نمودند. این مزایای عملی به ویژه در فصل‌های سرد سال و در محیط‌های کاری و خانگی که افراد ساعات طولانی روی پا بودند، بسیار حائز اهمیت بود. به تدریج، مردم متوجه شدند که استفاده از جوراب نه تنها یک مد جدید، بلکه یک نیاز ضروری برای حفظ سلامت و راحتی پاها است. بنابراین، مزایای عملی جوراب در کنار عوامل فرهنگی و اجتماعی، در رواج گسترده آن در ایران نقش تعیین‌کننده‌ای داشت.

جوراب‌ های دست‌ بافت ایرانی: میراثی ماندگار از گذشتگان

جوراب‌های دست‌ بافت ایرانی، میراثی ارزشمند از گذشتگان ما هستند که نشان‌دهنده ذوق هنری و مهارت بالای زنان ایرانی در بافت انواع پارچه و لباس است. این جوراب‌ها با استفاده از الیاف طبیعی مانند پشم، نخ و ابریشم و با بهره‌گیری از طرح‌ها و نقش‌های سنتی ایرانی، همچون گل‌ و بوته، اسلیمی و ختایی، بافته می‌شدند. این هنر دست‌بافت، علاوه بر کاربردی بودن، نمادی از هویت و فرهنگ ایرانی است.

تاریخچه جوراب‌ های دست‌ بافت ایرانی به دوران باستان برمی‌گردد. در این دوره، جوراب‌ها بیشتر جنبه کاربردی داشتند و برای گرم نگه داشتن پاها در فصل سرد استفاده می‌شدند. با گذشت زمان و پیشرفت تمدن، جوراب‌های دست‌بافت به عنوان یک کالای لوکس و نمادی از جایگاه اجتماعی مورد توجه قرار گرفتند. در دوره اسلامی، با توجه به اهمیت هنر و صنایع دستی، بافت جوراب به اوج خود رسید و طرح‌ها و نقش‌های پیچیده‌تری بر روی آن‌ها بافته می‌شد.

در دنیای امروز که محصولات صنعتی جایگزین بسیاری از کالاهای دست‌ بافت شده‌اند، حفظ و احیای هنر جوراب‌بافی ایرانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این هنر نه تنها به عنوان یک میراث فرهنگی، بلکه به عنوان یک منبع درآمد برای بسیاری از زنان روستایی و عشایری می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. با حمایت از هنرمندان و تولیدکنندگان جوراب‌های دست‌بافت، می‌توانیم به حفظ این هنر اصیل و ارزشمند کمک کنیم و آن را برای نسل‌های آینده به یادگار بگذاریم.